اجتماعی

تفخیم و ترقیق «ر»

اصل در «ر» تفخیم است و تحت شرایطی ترقیق می شود.

احکام تفخیم «ر»

1-     «ر» مفتوح و مضموم . مانند : رَسُولٌ – فِرَاراً – رُقُودٌ – خَبِیرٌ – غُرُوراً

2-   «ر» ساکنِ ماقبل مفتوح و مضموم . مانند: اَربیٰ – قُربیٰ – اَلقَمَر – اَلزُّبر

3-   «ر» ساکنِ ماقبل ساکنِ ماقبل مفتوح و مضموم. مانند : وَالفَجر – وَالوَتر – بِکُمُ الیُسر – بِکُمُ العُسر

4-    «ر» ساکنِ ماقبل الف و  واو مدی. مانند: نار – اَلقَرار – نُور – اَلغُرُور

5-    «ر» ساکنِ ماقبل همزه وصل(الف وصل). مانند: رَبِّ ارجِعُونِ – اِنِ ارتَبتُم

6-    «ر» ساکنِ مابعد حرف استعلاء (بشرطی که در یک کلمه باشند) . مانند: فِرقَةٍ– اِرصاداً-قِرطاسٍ

نکته

احکام سوم و چهارم فقط به هنگام وقف پیش می آید.

احکام ترقیق «ر»

1- «ر» مکسور                                                 رِجالٌ– سُرُرٍ – تُریحُونَ

2- «ر» ساکنِ ماقبل مکسور                              اُولِی الاِربَةِ – یَومٌ عَسِر (وقف)

3- «ر» ساکنِ ماقبل «ر» ساکنِ ماقبل مکسور    اَهلَ الذِّکر – مِنَ السِّحر

4- «ر» ساکنِ ماقبل یاء مدی                                قَدیر - یَسیر

5- «ر» ساکنِ ماقبل یاء ساکن                       اِلَی الخَیر – فیهَا السَّیر

نکته

احکام سوم و چهارم فقط به هنگام وقف پیش می آید.

چند نکته مهم

الف- در چند کلمه ی زیر ، حرف «ر» ساکنه به هر دو وجه تفخیم و ترقیق خوانده شده است:

1- فِرقٍ (شعراء – 63)

  علت تفخیم ، این است که حرف مستعلیه «ق» پس از راء ساکنه آمده است.

  علت ترقیق ، این است که راء ساکنه بیت دو کسره واقع شده است و لذا ترقیق آن برای دستگاه   تکلم راحت تر است.

2- مِصر – اَلقِطر ( سبأ – 12) ، در صورت وقف

  علت تفخیم ، تبعیت از حرف استعلاء قبل از راء ساکنه است.

  علت ترقیق نیز حکم سوم ترقیق است.

3- اَسر – نُذُر(قمر) – یَسر(فجر-4) در صورت وقف

  وجه تفخیم براساس قاعده 3 تفخیم است

  علت ترقیق اشاره به اصل این کلمات است که «اَسری – نُذُری – یَسری» بوده اند.

ب- حرف «ر» در «مَجریٰهٰا» (هود – 41) ترقیق می گردد. چرا که الف مدی پس از آن امالة کبری می شود.

ج- در کلماتی مانند : ذُو مِرَّةٍ – وَلَیسَ البِرُّ – فِی البَرِّ ... بعضی از قاریان راء مشدد را نیمه تفخیم و نیمه ترقیق می خوانند! مثلاً در مِرَّةٍ  ابتدا کمی ترقیق و سپس تفخیم می کنند و یا در البَرِّ کمی تفخیم  و سپس ترقیق می کنند. و در توجیه آن می گویند: «راء مشدد از دو راء تشکیل شده است و باید در هر یک به قاعده خودش عمل شود»

این برداشت غلط است و حرف «ر» در این کلمات ، یک حرف محسوب شده و مطابق قاعده ی راء متحرکه تلفظ می شود.

منبع : کتاب حلیة القرآن نوشته سید محسن موسوی بلده